Stowarzyszenie Ochrony i Badań Zabytków Prawa » Tzw. krzyże i kapliczki pokutne

Autor: Arkadiusz Dobrzyniecki

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

Dawne elementy krajobrazu kulturowego mające mniejszą wartość historyczną i artystyczną często pomijane są przez naukowców. Ich opracowaniem zajmują się zazwyczaj badacze krajoznawcy.

Jedną z grup zabytków dotychczas niedostrzeganych są obiekty określane jako „krzyże i kapliczki pokutne”. Brak zainteresowania ze strony profesjonalistów (historyków, historyków kultury, prawników, historyków sztuki, etnografów) spowodował, że jedynymi badaczami zajmującymi się tą problematyką byli od początku krajoznawcy. Nie negując ich niewątpliwych osiągnięć, wskazać należy na podstawowe mankamenty ich prac wynikające z braku warsztatu naukowego: mieszanie faktów historycznych z legendami, brak krytycyzmu, niepodejmowanie badań archiwalnych, powierzchowność wyrażanych sądów, nieuzasadnione wnioski, itd. Szczególnie istotne i szkodliwe jest powielanie przez różnych autorów nieudowodnionych hipotez poprzedników, traktowanych jako pewniki. Prowadzi to do rozpowszechnienia błędów, przeinaczeń, niedowiedzionych tez i sądów.

Nie miejsce tu oczywiście na przedstawienie weryfikacji dotychczasowych wyników badań i rozpatrywanie różnych aspektów tej grupy zabytków. Chciałbym jedynie sprostować najbardziej rażące błędy, które funkcjonują w publikacjach i przez to umieścić omawiane pomniki w realnej perspektywie.

Podstawowym błędem jest polska nomenklatura. Ponieważ nazewnictwo przeniesione zostało z języka niemieckiego, należy się do niego odwołać. Otóż określenie krzyż pokutny jest translacją nie całkiem trafną. Prawidłowym przekładem jest krzyż pojednania. Pojednanie, a więc akt przebaczenia i zgody, a nie pokuta, czyli kara stanowiła zasadniczy sens dokumentu zamykającego postępowanie sądowe. Był to wyraz triumfu chrystologicznego dogmatu odkupienia i przebaczenia nad zasadą krwawej zemsty rodowej. Jest to nadzwyczaj istotne, ponieważ wskazuje na odmienny niż przyjmowano dotychczas w Polsce charakter zabytków.

Błędne w świetle badań okazało się również wiązanie z krzyżami pojednania grupy płyt kamiennych z rytem krzyża, które w większości są średniowiecznymi płytami nagrobnymi.

Zupełnym nieporozumieniem jest identyfikacja wszystkich krzyży kamiennych i kamiennych kapliczek słupowych z niszą z obiektami związanymi z pojednaniem. Utożsamienie to poszło tak daleko, że nawet krzyże czy kapliczki wystawione dla upamiętnienia samobójstwa, upadku z konia, zarazy, itp. uznano i nazywano „krzyżami pokutnymi”.

Materiał, z którego wykonano krzyż czy kapliczkę nie jest wyznacznikiem funkcji. Zabytki kamienne, podobnie jak krzyże i kapliczki murowane, drewniane, żelazne czy wykonane z innych materiałów, posiadały różne funkcje, między innymi: nagrobne, wotywne, upamiętniające, graniczne.

Brak również podstaw do twierdzenia, że wszystkie krzyże i kapliczki pojednania wykonane były z kamienia. Podkreślona wyżej wtórność kryterium materiałowego wskazuje, że zabytki dawnego prawa mogły powstawać także z innych materiałów (np. drewna, cegły, żelaza). Niezrozumiałe jest, dlaczego przyjęto, że tylko krzyż kamienny i kamienna kapliczka słupowa z niszą mogą mieć funkcję pomników pojednania.

Absurdalne jest przekonanie, że krzyże i kapliczki pojednania stawiano prawem tradycji aż do końca XIX wieku, choć brak na to jakichkolwiek dowodów.

Innym fundamentalnym błędem jest sąd, że omawiane rzeźby były kute własnoręcznie przez mordercę. Utożsamiano w tym przypadku wymóg fundowania obiektu z jego własnoręcznym odkuciem. Oczywiście wykonanie krzyża, a tym bardziej tak skomplikowanej formy, jaką jest kapliczka z niszą(!) przez zabójcę nie będącego wykwalifikowanym kamieniarzem, nie posiadającego odpowiednich narzędzi i umiejętności nie mogło wchodzić w rachubę.

Zwrócić należy uwagę na często mylne datowanie. O ile określenie powstania krzyży kamiennych jest bardzo trudne, o tyle datowanie kapliczek jest możliwe i wskazane. Należy w tym przypadku brać pod uwagę przede wszystkim cechy stylowe, natomiast z daleko idącą ostrożnością traktować wyryte na monumentach daty (często wtórne - późniejsze) czy wzmianki archiwalne, jeżeli ewidentnie przeczą one formom stylistycznym zabytku.

Podsumowując, cała wiedza dotycząca krzyży i kapliczek pojednania wymaga weryfikacji, głównie w postaci badań źródłowych i terenowych (archeologicznych). Oprócz konieczności daleko posuniętego krytycyzmu w stosunku do ustaleń dotychczasowej literatury, należy dążyć do rozpatrywania funkcji każdego zabytku i daleko idącej ostrożności w określaniu jego pierwotnej roli. W przypadkach spornych lub wątpliwych należy stosować określenie krzyż kamienny, czy kamienna kapliczka z niszą, bez przesądzania o funkcji monumentu.

Kompletny artykuł z przypisami zawarty jest w nr. 1 zeszytu Pomniki Dawnego Prawa (maj 2008).

Jako ilustrację do artykułu wykorzystano linoryt Stefana Schmidta.

Tzw. krzyże i kapliczki pokutne - zarys problematyki badawczej